Tháng 9/2016, ở Khu đô thị mới phường Liêm Chính, thành phố Phủ Lý, đã gắn biển tên phố Đào Văn Tập - vị giáo sư nổi tiếng, nguyên quán tỉnh Hà Nam.
Một góc xã Trác Văn (Duy Tiên) hôm nay. Ảnh: Thanh Nghị
Giáo sư Đào Văn Tập (1927 - 1989), sinh tại thôn Tường Thụy, xã Trác Văn (Duy Tiên), mất tại Hà Nội. Quê ông nằm bên hữu ngạn sông Hồng mà cuối thời Hậu Lê đã từng nằm trong thủ phủ trấn Sơn Nam, vùng đất lắm anh tài.
Từ nơi đây, chàng trai Đào Văn Tập đi tham gia cách mạng, sớm xa quê hương, bôn ba nhiều chốn, trải qua nhiều cương vị công tác. Nhiều người Hà Nam còn chưa biết lắm về ông, cho đến khi ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh cao quý cho công trình khoa học "Chiến tranh Việt Nam và kinh tế Mỹ", năm 2005. Đặc biệt, Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học công nghệ đợt 3/2005 này không nhiều, chỉ 12 giải, riêng về Khoa học xã hội và nhân văn càng hiếm hoi, chỉ có 2 giải, một giải tặng Giáo sư Đào Văn Tập, một giải tặng Giáo sư Hoàng Minh Thảo.
Cuốn sách "Chiến tranh Việt Nam và kinh tế Mỹ" (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1973), được Giáo sư viết từ năm 1968 đến năm 1972 trong bối cảnh cuộc chiến tranh chống Mỹ đang diễn ra khốc liệt ở cả hai miền Nam, Bắc. Bao nhiêu khó khăn vất vả ông phải vượt qua ở nơi sơ tán, viết trong ánh đèn dầu những đêm khuya, rồi còn tư liệu thiếu thốn, rồi phân phối thời gian eo hẹp để vừa giảng dạy cho sinh viên, vừa dành cho cuốn sách. Cuối cùng công trình cũng hoàn thành, được đánh giá cao.
"Chiến tranh Việt Nam và kinh tế Mỹ" - công trình tổng hợp, quy mô lớn đã trình bày một cách hệ thống và khái quát sức mạnh khổng lồ của Mỹ về quân sự, khoa học, kinh tế, đồng thời chỉ ra hậu quả cuộc chiến tranh Việt Nam đối với nền kinh tế Mỹ, địa vị kinh tế của Mỹ trên thế giới, nhất là các lĩnh vực thương mại, tiền tệ, tài chính… Những phân tích khoa học, thấu đáo, lý luận đầy sức thuyết phục, cung cấp luận cứ thực tiễn quan trọng chứng minh sức mạnh Mỹ không phải là vô hạn, góp phần giúp lãnh đạo Đảng, Nhà nước trong việc vạch ra quyết tâm chiến lược đưa cuộc kháng chiến chống Mỹ tới thắng lợi cuối cùng. Tầm cỡ, giá trị, ảnh hưởng của công trình không chỉ trong nước ta mà còn vượt ra nước ngoài. Năm 1977, tác phẩm "Chiến tranh Việt Nam và kinh tế Mỹ" đã được dịch ra tiếng Nhật, Nhà xuất bản Soso Phupan Tokyo ấn hành, thu hút sự chú ý đông đảo của độc giả Nhật Bản. Sau đó, tác phẩm cũng được dịch ở Mỹ và một số nước khác, gây được tiếng vang rộng rãi.
Ngoài công trình xuất sắc trên, Giáo sư Đào Văn Tập còn viết, hay chủ biên, đồng tác giả nhiều công trình nghiên cứu có giá trị; nhiều tiểu luận của ông được đăng trên các tạp chí khoa học có uy tín ở trong nước và quốc tế.
Tham gia hoạt động cách mạng từ trước năm 1945, được giác ngộ cách mạng từ khi còn học tại trường kỹ nghệ Nam Định. Tháng 10/1946, khi mới 19 tuổi, Đào Văn Tập được tín nhiệm kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương.
Trong một bài viết ngắn, thật khó kể hết về cuộc đời hoạt động sôi nổi của giáo sư, chỉ xin nêu một số nét chính. Ông là một trong những người khai sinh ra Khoa Kinh tế chính trị, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (1974) và trực tiếp đào tạo hàng ngàn sinh viên. Ông cũng là người được Hội đồng Chính phủ phong học hàm giáo sư đợt đầu tiên năm 1980. Giáo sư đặt nền móng cho ngành nghiên cứu kinh tế thế giới và quan hệ kinh tế thế giới ở Việt Nam, sau này ông sáng lập Viện Kinh tế thế giới (1983). Chức vụ khoa học của ông trải qua từ cấp cơ sở: khoa đến viện. Rồi từ năm 1977 ông là Phó Chủ nhiệm Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam, kiêm Viện trưởng Viện Kinh tế học. Năm 1982-1985, ông giữ chức Chủ nhiệm Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam (như Chủ tịch Viện hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam hiện nay).
Giáo sư Đào Văn Tập liên tục được tín nhiệm bầu làm đại biểu Quốc hội các khóa V, VI, VII. Quốc hội đã cử ông làm Ủy viên dự khuyết, rồi Ủy viên chính thức Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Thư ký rồi Chủ nhiệm Ủy ban kinh tế, kế hoạch, ngân sách của Quốc hội. Lĩnh vực hoạt động của ông còn ở các đoàn thể. Ông đã từng là Phó Chủ tịch Hội hữu nghị Việt Xô, Ủy viên Ủy ban đoàn kết nhân dân Á - Phi của Việt Nam, Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hội Khoa học kinh tế Việt Nam.
Giáo sư Đào Văn Tập được đánh giá là một trong những nhà kinh tế học hàng đầu của Việt Nam, đồng thời ông còn là một nhà báo, Tổng biên tập hai tạp chí khoa học có uy tín: Tạp chí Nghiên cứu kinh tế và Tạp chí Việt Nam - Khoa học xã hội, in bằng ba thứ tiếng Nga, Anh, Pháp của Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam.
Do những công lao với đất nước, cùng với giải thưởng Hồ Chí Minh, giáo sư Đào Văn Tập đã được Đảng, Nhà nước trao tặng: Huân chương Độc lập hạng Nhì, Huân chương Kháng chiến hạng Nhì (chống Pháp), Huân chương Kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng Nhất, Huy hiệu 40 năm tuổi Đảng.
Năm danh xưng hội tụ trong giáo sư Đào Văn Tập: Nhà lãnh đạo/ Nhà khoa học/ Nhà giáo/ Nhà quản lý/ Nhà báo. Trong điếu văn ở lễ truy điệu ông, giáo sư Phạm Như Cương - nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam đã bày tỏ sự trân trọng: "Giáo sư Đào Văn Tập là người đồng chí trung kiên, người bạn chí tình, người thầy giáo mẫu mực, nhà khoa học đầu đàn, nhà tổ chức, lãnh đạo nhiều kinh nghiệm và cũng là người anh, người em, người cha, người ông và người chồng trung hậu, thân yêu của gia đình". Những đánh giá mang lại cho chúng ta nhiều cảm xúc.
Mai Khánh